รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์ โครงการมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์และพลวัตทางวัฒนธรรมบนพื้นที่สูงในอาเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน (เล่มที่ 4: โบราณโลหะวิทยา)

Abstract

การวิจัยเรื่องโบราณโลหะวิทยาบนพื้นที่สูงในอาเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน มีประเด็นวิจัย คือ สืบค้นเกี่ยวกับการผลิตและการใช้โลหะของผู้คนที่เคยอาศัยในพื้นที่ศึกษา โดยเฉพาะในระหว่าง 2,300-1,000 ปีมาแล้ว (ช่วงวัฒนธรรมโลงไม้) ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่พบหลักฐานการใช้โลหะมากที่สุดในพื้นที่ศึกษา ที่ช่วยสร้างความเข้าใจเกี่ยวกับ 1) ประเภทของงานโลหกรรมและหลักฐานทางโบราณคดีที่พบ 2) พัฒนาการของการใช้โลหะ 3) ลักษณะของเทคนิคการผลิต 4) บทบาทของงานโลหกรรมในพื้นที่ศึกษาและความสัมพันธ์กับพื้นที่อื่นๆ ข้อค้นพบจากโครงการวิจัยช่วยคลี่คลายประเด็นวิจัยของโครงการวิจัยหลักที่พยายามทาความเข้าใจปรากฏการณ์ทางสังคมและวัฒนธรรมของผู้คนในวัฒนธรรมโลงไม้ในพื้นที่อาเภอปางมะผ้า ผลการศึกษาเผยให้เห็นหลักฐานทางโบราณคดีที่เกี่ยวข้องโดยตรงกับขั้นตอนการผลิตและใช้โลหะ แบ่งออกเป็น 3 ระยะ คือ ระยะที่ 1 เป็นช่วงเวลาเดียวกับวัฒนธรรมโลงไม้ หรือยุคก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายถึงยุคประวัติศาสตร์ตอนต้น หรือระหว่าง 2,300-1,000 ปีมาแล้ว โบราณวัตถุประเภทโลหะที่พบในพื้นที่อาเภอปางมะผ้าเกือบทั้งหมดสัมพันธ์กับช่วงเวลานี้ กล่าวคือ พบร่วมในบริบทของพิธีกรรมการปลงศพในโลงไม้ เช่น เป็นเครื่องอุทิศให้แก่ผู้ตาย หรือเป็นเครื่องมือสาหรับการผลิตโลงไม้ โบราณวัตถุที่พบแบ่งได้เป็น 3 กลุ่ม ตามชนิดของโลหะ คือ 1) วัตถุที่ทาจากเหล็ก พบเป็นเครื่องมือและเครื่องประดับ 2) โลหะที่มีทองแดงเป็นองค์ประกอบหลัก คือ ทองแดง สาริด และสาริดที่มีการเติมตะกั่ว พบเป็นเครื่องประดับ 3) วัตถุที่ทาจากเงินและโลหะผสมเงินและทอง เป็นวัสดุที่ใช้สาหรับตกแต่งฟัน นัยสาคัญทางโบราณคดีที่พบจากการวิเคราะห์โบราณวัตถุประเภทโลหะในวัฒนธรรมโลงไม้ คือ 1) เป็นช่วงเวลาที่ผู้คนที่อาศัยในพื้นที่อาเภอปางมะผ้าเริ่มใช้โลหะ เช่นเดียวกับชุมชนที่ราบในเขตภาคเหนือตอนบน 2) เทคโนโลยีการผลิตและใช้โลหะสันนิษฐานว่าเป็นความรู้ใหม่ที่มาจากภายนอกพื้นที่ ไม่ได้มีความต่อเนื่องกับวัฒนธรรมท้องถิ่นในช่วงเวลาที่มีมาก่อน 3) แบบแผนการใช้โลหะมีลักษณะบางประการแตกต่างจากชุมชนก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายในพื้นที่ราบ เช่น ความนิยมในการใช้เหล็กเป็นเครื่องประดับ แต่ก็พบว่ารูปแบบหรือการตกแต่งของวัตถุโลหะกลับไม่หลากหลายหรือมีลักษณะเฉพาะท้องถิ่น ซึ่งอาจสะท้อนให้เห็นถึงผู้คนให้ความสาคัญกับวัสดุประเภทอื่นๆ มากกว่าโลหะ เช่น ผลิตภัณฑ์จากต้นไม้ 4) ในเชิงเทคนิควิธี พบว่าช่างผู้ผลิตมีความรู้ความเข้าใจในการขึ้นรูปโลหะและการใช้ความร้อนในการปรับคุณสมบัติโครงสร้าง อย่างไรก็ดีช่างผลิตวัตถุไม่ได้เจาะจงใช้กับวัตถุโลหะกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งโดยเฉพาะ และเป็นไปได้ว่าน่าจะมีช่างมากกว่าหนึ่งกลุ่มในพื้นที่ เนื่องจากพบเทคนิคการผลิตวัตถุที่หลากหลาย 5) แม้ว่าได้ประมวลข้อมูลโบราณโลหะวิทยาของทุกภาคในประเทศไทยเพื่อการเปรียบเทียบแล้วก็ตามไม่พบลักษณะเด่นใดๆ ที่อาจสามารถเชื่อมโยงได้อย่างชัดเจนกับกลุ่มวัฒนธรรมในพื้นที่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ภาคพื้นแผ่นดินใหญ่ หรือพื้นที่ทางตอนใต้ของประเทศจีน ระยะที่ 2 คือ ช่วงพุทธศตวรรษที่ 22-23 หรือยุคประวัติศาสตร์สมัยล้านนา และรัตนโกสินทร์ตอนต้น ปรากฏโบราณวัตถุประเภทโลหะเพียง 1 ชิ้น คือ เศษแผ่นสาริด พบร่วมกับโบราณสถานบ้านเมืองแพม หมายเลข 3 ระยะที่ 3 คือ ช่วงพุทธศตวรรษที่ 25-26 หรือสมัยปัจจุบัน พบเพียง 5 ชิ้น เป็นเหรียญเงินของจักรวรรดิอังกฤษทาจากทองแดง และลูกกระสุนตะกั่ว

The research explores the production and use of metals of people in the highland at Pang Mapha District, Mae Hong Son Province, between 2,300 and 1,000 BP, or the period of ‘the Log Coffin Culture’, which was the zenith of the metal consumption and utilisation in the area. The presence of metals in later periods was also discussed to point out the role of metals in people life and culture of different times. The outcome of the research elucidates the past phenomena of the following points: 1) The metallic productions in association with archaeological findings; 2) The development of metal tools used; 3) manufacturing techniques of the metal items; 4) The role of metals in the traditional way of life of people of Pang Mapha in relation to that of other area. As a part of the research project ‘Prehistoric Populations and Cultural Dynamics in Highland Pang Mapha, Mae Hong Son Province (2017-2020)’, this research results obtained support the proposition of the socio-cultural phenomena of the period of ‘the Log Coffin Culture’. Among archaeological findings at the sites in the district, metal artefacts have been specifically analyzed that provide an overview of approach to the identification of archaeometallurgical phenomena of three phases as follows: Phase I: The period of the Log Coffin Culture, which is considered to be the Late Prehistoric to the Early Historic periods (2,300 -1,000 BP), a large number of metal artefacts have been found in association with the contexts of the log-coffin burials. The metal artefacts, as well as other objects, have been identified as offerings. Furthermore, some metal tools were likely used to make the log-coffins. Three groups of metal objects are classified; they are: 1) Iron objects, identified as tools or ornaments; 2) Copper-base objects comprise copper, bronze, and leaded bronze, which mainly used as ornaments; 3) Silver and gold-bearing silver, used for decoration of teeth. In the light of the significant findings, it is clear to draw the following conclusions: 1) The advent of metallurgy in the highland of Pang Mapha, which is comparable with that of other archaeological sites in upper part of northern Thailand, was taken place in the period. 2) The insight into the metallurgical technology of people in the highland likely came from the external sources. There was no link between the tradition of the owners of the ‘Log Coffin’ practice and that of the preceding dwellers at Pang Mapha. 3) The highlanders had a preference for making and wearing iron ornaments. The metal objects were of basic shapes; no distinctive decorative items, or not any ‘local-style’ metal product was made. It is conjectured that the locals likely preferred other material like wood, which was locally available, to metals. 4) Regarding manufacturing techniques of metal objects, the analysis demonstrated that the metalworkers had the technical knowledge of forming or shaping metal and heat treatment to alter the microstructure of the metal to the advantage of metalworkers. However, the metalworkers paid no attention to the extent of heat treatment for specific objects. On the basis that the presence of the technical variations, multiple metalworkers or various workshops could be possibly anticipated. 5) Further information was also collected through comparison with the archaeo-metallurgical data from several sites in central, southern, eastern, and northeastern Thailand. Nevertheless, the current data were insufficient to hypothesize about a direct connection between the Pang Mapha highlanders’ metallurgical tradition and other traditions of people in the Mainland Southeast Asia and the southern part of China. Phase II: From the 17th–18th centuries the area had been recognized as a part of the Lan Na kingdom. The relation between the Lan Na urban-communities and the community of the highlanders at Pang Mapha, in terms of the metalwork, is confirmed by a single small bronze sheet found at the monument No. 3 of Ban Mueang Phaem. Phase III: The 20th-21st century-archaeometallurgical findings comprise copper coins of the United Kingdom and lead bullets, the products of the century, found from Tham Lod rock shelter.